Ψευδοεπιστήμη: το καταφύγιο του κομπογιαννίτη

Γράφουν οι:

Δρ. Κανελλάκης Σπυρίδων, διαιτολόγος – ψυχολόγος

Σωτηρίου Μάλαμας, MMedSci διαιτολόγος

Ζούμε στην εποχή της πληροφορίας. Καθημερινά βομβαρδιζόμαστε από ειδήσεις και πληροφορίες. To διαδίκτυο καθιστά πλέον την πρόσβαση στην πληροφορία πολύ εύκολη και άμεση.

Είναι όμως η πληροφορία έγκυρη; Είναι όντως ενημέρωση ή είναι λάθος πληροφόρηση;

Δυστυχώς παρατηρείται ευρεία διακίνηση μη έγκυρων και συγχρόνως επικίνδυνων θέσεων στους τομείς της υγείας μεταξύ των οποίων και στο χώρο της διατροφής. Υποτιθέμενοι “επιστήμονες” χωρίς τις απαραίτητες σπουδές και την επιστημονική γνώση, εφευρίσκουν βαρύγδουπους επιστημοφανείς τίτλους: Ορθομοριακός διαιτολόγος, φυσικοπαθητικός, διατροφοπαθητικός κοκ. Εμπνευσμένοι τίτλοι που περιέχουν επιστημονικούς όρους, αλλά στην πραγματικότητα δε σημαίνουν τίποτα. Ο όρος για αυτές τις θεωρίες είναι ψευδοεπιστήμη (pseudoscience) και είναι όλο και περισσότερο διαδεδομένη στην εποχή της πληροφορίας που ζούμε.

Θα μπορούσε να είναι απλά μία ακόμα γραφικότητα της εποχής μας. Δυστυχώς όμως αυτοί οι άνθρωποι παραπλανούν κόσμο, ο οποίος τους εμπιστεύεται την υγεία του. Επομένως μία θεωρία που προβάλλεται, μπορεί να είναι απάτη. Μπορεί να εμφανίζεται σαν κάτι το “πρωτοποριακό”, “με γρήγορα αποτελέσματα” ή σαν “εναλλακτικό”. Απώτερος σκοπός όμως είναι η εξαπάτηση και το κέρδος θέτοντας είτε ανεύθυνα είτε με δόλο σε κίνδυνο την υγεία. Δυστυχώς δεν εξαιρούνται και οι επιστήμονες υγείας από αυτό το πλαίσιο. Υπάρχουν πχ. διαιτολόγοι ή γιατροί που θα στηρίξουν αβάσιμες θεωρίες περί χρήσης συμπληρωμάτων ή θα εφαρμόζουν το μη επιστημονικά τεκμηριωμένο τεστ δυσανεξίας.

Σε πολλές περιπτώσεις αυτές οι θεωρίες συνοδεύονται από παραπομπές σε έρευνες και επιστημονικά δεδομένα, καθιστώντας την αναγνώριση της ψευδοεπιστήμης ακόμα πιο δύσκολη. Αυτό συνήθως επιτυγχάνεται με δύο τρόπους. Ο ένας είναι η χρήση συγκεκριμένων σημείων μιας επιστημονικής έρευνας, κυρίως αυτών που συμφωνούν με τη ψευδοθεωρία. Η γνωστή τακτική “κρατάμε ο,τι μας βολεύει”. Ο δεύτερος τρόπος είναι η χρήση ερευνών αμφιβόλου ποιότητας. “Έρευνες” που δεν έχουν καν δημοσιευθεί σε κάποιο αξιόπιστο επιστημονικό περιοδικό και δεν πληρούν τα βασικά κριτήρια για να εγκριθούν ως επιστημονικά άρθρα εμφανίζονται σαν τα διαπιστευτήρια των διαφόρων θεωριών της ψευδοεπιστήμης.

Πώς όμως αξιολογείται ένα επιστημονικό άρθρο; Ποια είναι τα βήματα που πρέπει να γίνουν;

Απλά βήματα – ερώτηματα κατά την αξιολόγηση της εγκυρότητας ενός επιστημονικού άρθρου:

Τι είδους μελέτη είναι;

Πρόκειται για ανασκόπηση, συγχρονική ή προοπτική μελέτη, κλινική δοκιμή, μετα-ανάλυση; Οι ανασκοπήσεις της βιβλιογραφίας μπορεί να είναι πολύ ωφέλιμες για να πάρουμε γρήγορες γνώσεις σχετικά με ένα θέμα όμως πολλές φορές κατευθύνονται από την προσωπική άποψη των συγγραφέων. Οι συγχρονικές μελέτες ουσιαστικά εντοπίζουν μόνο συσχετίσεις μεταξύ παραγόντων και όχι σχέσεις αιτίας – αποτελέσματος, φυσικά πολλές φορές χρησιμοποιούνται έτσι πονηρά. Επίσης, στις συγχρονικές μελέτες χρειάζεται πολύ μεγάλη προσοχή στην διόρθωση για συγχυτικούς παράγοντες. Οι προοπτικές μελέτες είναι σαφέστατα πιο ισχυρές στο να εντοπίσουν σχέσεις μεταξύ συμπεριφορών και του αποτελέσματος που έχουν σε βάθος χρόνου, είναι όμως επίσης πολύ ευαίσθητες σε σφάλματα εξαιτίας συγχυτικών παραγόντων, ενώ δεν μπορούν να δείξουν μηχανισμούς. Οι κλινικές δοκιμές μπορούν να δείξουν σε ελεγχόμενες συνθήκες αν κάτι οδηγεί σε κάτι άλλο, επίσης μπορεί να δείξουν με κατάλληλες εξετάσεις και μηχανισμούς δράσης. Ωστόσο, δε σημαίνει ότι το εύρημα μιας κλινικής δοκιμής είναι καθολικό και πανανθρώπινο καθώς συχνά τα αποτελέσματα δεν επιβεβαιώνονται σε επανάληψη της μελέτης ακόμα και με λίγο διαφορετικές συνθήκες. Τέλος, οι μετα-αναλύσεις είναι πιο ισχυρές καθώς εξετάζουν με στατιστικά εργαλεία πολλές κλινικές δοκιμές μαζί για να προσεγγίσουν ερωτήματα αποτελεσματικότητας μιας παρέμβασης/ δραστικής ουσίας κλπ.

Γιατί έγινε αυτή η μελέτη;

Είναι σημαντικό να είναι σαφής και λογικός ο λόγος για τον οποίο έγινε η μελέτη. Έγινε για να απαντηθεί ένα συγκεκριμένο εύρημα ή τα αποτελέσματα που παρουσιάζονται είναι παράπλευρα ευρήματα;

Πως έγινε αυτή η μελέτη;

Είναι σημαντικό το πρωτόκολλο μιας μελέτης να είναι ξεκάθαρο και να εξυπηρετεί την ερευνητική υπόθεση. Το πρωτόκολλο όπως αναφέρεται δεν πρέπει να αφήνει μελανά σημεία καθώς αυτό μάλλον σημαίνει ότι κάτι δεν πάει καλά. Ειδικά για τις κλινικές δοκιμές πρέπει να έχει εγγραφεί σε επίσημο μητρώο πριν τη διεξαγωγή της μελέτης, έτσι ώστε να εξασφαλίζεται ότι δεν άλλαξε με κάποιο μαγικό τρόπο για να «βολέψει» τα αποτελέσματα.

Η στατιστική ανάλυση είναι σαφής;

Η στατιστική ανάλυση μιας μελέτης πρέπει να είναι ξεκάθαρη και κατανοητή. Αν δεν έχει χρησιμοποιηθεί το σωστό στατιστικό τεστ ή το καλύτερο που θα μπορούσε για την εκάστοτε περίπτωση, ίσως να έγινε επειδή εκείνο το τεστ δεν έδειξε αυτό που θα ήθελε η ερευνητική ομάδα και μάλλον κάτι μπορεί να έχει «μαγειρευτεί».

Τι βρέθηκε σε αυτή τη μελέτη;

Αυτό που βρέθηκε είναι σημαντικό να είναι ξεκάθαρο και χρήσιμο. Τα αποτελέσματα πρέπει να παρουσιάζονται με σαφήνεια.

Υπήρχαν επιπλοκές;

Πιθανές επιπλοκές, αστοχίες ή αδυναμίες πρέπει να αναφέρονται με σαφήνεια. Επίσης είναι σημαντικό να έχουν ελεγχθεί και να αναφέρονται πιθανές αρνητικές επιπτώσεις. Αν δεν έχει γίνει πρέπει να αναφέρεται ενώ η αξιολόγηση των αποτελεσμάτων και η εφαρμογή στην κλινική πρακτική πρέπει να γίνεται με πολύ μεγάλη προσοχή. Είναι το πλέον ορθό επιστημονικά και ηθικά.

Ήταν χρηματοδοτούμενη;

Αν ναι, πρέπει να είναι σαφές από ποιον πχ ιδιωτική εταιρεία που εμπορεύεται ένα προϊόν, το κράτος, την Ευρωπαϊκή Ένωση κλπ. Δε σημαίνει ότι η ιδιωτική χρηματοδότηση είναι αντιεπιστημονική αλλά μια τέτοια μελέτη πρέπει να είναι διαυγής και πλήρης σε όλα.

Υπήρχαν διαπλεκόμενα συμφέροντα;

Σε κάθε περίπτωση πρέπει να αναφέρεται με σαφήνεια αν κάποιος από τους συγγραφείς εμπλέκεται οικονομικά ή με άλλο τρόπο με κάποιον από τους χρηματοδότες της μελέτης. Καλώς ή κακώς η έρευνα για να γίνει χρειάζεται χρήματα και η ιδιωτική χρηματοδότηση πολλές φορές είναι μονόδρομος, ωστόσο στην περίπτωση που υπάρχουν οικονομικές εμπλοκές θα πρέπει να είμαστε ακόμα πιο προσεκτικοί στην ερμηνεία των αποτελεσμάτων. Σε κάθε περίπτωση η απόκρυψη διαπλοκής είναι σχεδόν βέβαιο ότι σημαίνει και κατευθυνόμενα αποτελέσματα.

Εν κατακλείδι…

Ό,τι φαίνεται, δε σημαίνει πώς είναι και επιστημονικά τακμηριωμένο.

Η επιστήμη βασίζεται στο να θέτει συνεχώς ερωτήσεις, να τις ελέγχει, να πειραματίζεται, να παρατηρεί και να αναλύει τα αποτελέσματα προβάλλοντας έτσι τα δεδομένα.

Η ψευδοεπιστήμη από την άλλη βασίζεται σε μια έντεχνη προβολή παραπλανητικών δεδομένων που μπορεί να γίνει επικίνδυνη.

Χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή από το κοινό για τη σωστή πληροφόρησή του, ενώ ταυτόχρονα είναι ευθύνη και χρέος των επιστημόνων υγείας να βασίζουν την ενημέρωσή και τις υπηρεσίες τους σε έγκυρες επιστημονικές πηγές. Παράλληλα οι περιπτώσεις ψευδοεπιστήμης θα πρέπει να καταγγέλονται και να αποδομούνται, όπως αξίζει σε κάθε περίπτωση κομπογιαννιτισμού.