Η “στρατευμένη τέχνη” και η “τέχνη της στρατευμένης επιστήμης”

Του Δρ. Κανελλάκη Σπύρου

Μαθητής λυκείου ακόμα, θυμάμαι, πρώτη φορά στο σχολειό μιλήσαμε για την στρατευμένη τέχνη. Η τέχνη που πραγματώνεται για να υπηρετήσει ένα σκοπό. Η στρατευμένη τέχνη, όπως ορίζεται, χρησιμοποιείται είτε με την ελεύθερη βούληση του καλλιτέχνη είτε του επιβάλλεται από το εκάστοτε καθεστώς με τρόπο προσανατολιστικό και δεσμευτικό, με απώτερο στόχο να τεθεί στην υπηρεσία της ιδεολογίας του. Η ιδεολογία αυτή μπορεί να είναι πολιτική, κομματική, φιλοσοφική και θρησκευτική. (Σ. ΓΚΙΚΑΣ 1997). Φυσικά η ποιότητα της στρατευμένης τέχνης μπορεί να ποικίλει. Στην περίπτωση που ο καλλιτέχνης στρατεύεται ελεύθερα, υπηρετώντας ένα ιδανικό του ανθρώπου και δεν παρεκκλίνει από το αισθητικό κάλλος, τότε μπορεί να έχουμε υψηλή ποιότητα. Αντίθετα στην περίπτωση της επιβεβλημένης στράτευσης του καλλιτέχνη, τα έργα του είναι προπαγανδιστικά και προωθούν ξένους με την τέχνη σκοπούς, κατά συνέπεια η άσκηση της πνευματικής δημιουργίας τους είναι καταπιεσμένη και ανελεύθερη, τότε έχουμε χαμηλή ποιότητα (Μαρκαντωνάτος 2013). Η στρατευμένη τέχνη, αυτής της δεύτερης περίπτωσης, θίγει όχι μόνο αυτόν που θέλει να κάνει προπαγάνδα αλλά και τον καλλιτέχνη υποδαυλίζοντας την ηθική του στο βάθος του χρόνου. Φυσικά, όταν θέλουμε να ασκήσουμε τέτοια κριτική πρέπει πάντα να έχουμε στο μυαλό μας τις εκάστοτε πολιτικές συνθήκες και αντιλήψεις της εποχής δημιουργίας.

Μεταθέτοντας τα παραπάνω στο χώρο της επιστήμης, μπορούμε να πούμε ότι, με την πρόοδο και την εμπορευματοποίηση της δυστυχώς έχει εμφανιστεί και “στρατευμένη επιστήμη”. Φυσικά αυτό έχει πολλές διαστάσεις. Θα τολμούσε να πει κανείς, μεταξύ τους και ο υποφαινόμενος, ότι για να γίνει επιστήμη – ή έρευνα – χρειάζονται χρήματα, και δυστυχώς συνήθως είναι πολλά τα χρήματα που χρειάζονται συνήθως. Ακόμα πιο δυστυχώς δεν υπάρχουν πάντα διαθέσιμα ανεξάρτητα κρατικά ή Ευρωπαϊκά κονδύλια προς τούτο, συνεπώς η ιδιωτική χρηματοδότηση πολλές φορές είναι μονόδρομος. Το καλό στον χώρο της επιστήμης είναι ότι για να δημοσιευθεί κάτι, τουλάχιστον σε διεθνές επιστημονικό περιοδικό, κρίνεται και αξιολογείται από ανεξάρτητους ερευνητές, ενώ οι συγγραφείς είναι υποχρεωμένοι να αναφέρουν την χρηματοδότηση που έλαβαν αλλά και πιθανά συγχυτικά συμφέροντα (πχ αν εργάζονται ή έχουν εργαστεί στο πρόσφατο παρελθόν για την εταιρεία που χρηματοδοτεί τη μελέτη, ή ακόμα και αν εργάζονται για μια άλλη ανταγωνιστική εταιρεία). Όμως ο κόσμος δεν είναι τόσο ρόδινος, παρά τις ασφαλιστικές δικλείδες πολλές φορές μελέτες είτε από την ίδια τη μεθοδολογία τους είτε από την παρουσίαση των αποτελεσμάτων τους προσπαθούν να στρέψουν τον αναγνώστη εκεί που υπάρχουν συμφέροντα. Εκεί που εντείνεται όμως το φαινόμενο της στρατευμένης επιστήμης και αποκτά έννοια “τέχνης” είναι από τους ίδιους τους επαγγελματίες υγείας. Δεν είναι σπάνιο που κάποιοι γιατροί ή και διαιτολόγοι στρατεύονται οι ίδιοι και η ιδιότητά τους για να προωθήσουν τρόφιμα, σκευάσματα διατροφής ή και διατροφικές μόδες. Εδώ προκύπτει το ερώτημα: Δεν μπορεί ένας επαγγελματίας υγείας να εργάζεται σε μια εταιρεία; Αν θέλουμε να είμαστε δίκαιοι θα λέγαμε ότι φυσικά και μπορεί, ίσως να είναι και απαραίτητο σε πολλές περιπτώσεις για να εξασφαλίζεται ένα ποιοτικό προϊόν. Η εργασία του όμως πρέπει να διέπεται από κάποιους ηθικούς κανόνες, που φυσικά αυτό δεν είναι τίποτα άλλο από το να δηλώνεται παντού ρητά η σχέση του με το προϊόν, την εταιρεία ή η σχέση του με ανταγωνιστικά προϊόντα. Όπως ακριβώς δηλαδή είναι υποχρεωτικό στις επιστημονικές δημοσιεύσεις. Έτσι ο αναγνώστης μπορεί να κρίνει καλύτερα την επιχειρηματολογία του συγγραφέα. Άλλωστε όταν κάποιος είναι σίγουρος επιστημονικά γιατί να το κρύψει; εκτός αν έχει δόλο. Το ανήθικο της υπόθεσης λοιπόν δεν είναι να εργάζεται κάποιος ως επιστήμονας σε μια εταιρεία, αλλά να εργάζεται υπόγεια και να εκμεταλλεύεται την εμφανή ιδιότητα ή/και το κύρος του για διαφημίσει ένα προϊόν ή ακόμα να κρίνει αρνητικά το προϊόν ενός ανταγωνιστή. Ακόμα πιο ανήθικο είναι όταν ολόκληρες διατροφικές μόδες χτίζονται σε σαθρά επιστημονικά δεδομένα για να βγάλουν χρήματα κάποιοι θέτοντας σε κίνδυνο τη δημόσια υγεία και δημιουργώντας πονοκέφαλο στους ευσυνείδητους επαγγελματίες υγείας. Αυτά είναι η κακής ποιότητας “Τέχνη της στρατευμένης επιστήμης”.

Και για να επιστρέψουμε στην αρχική σκέψη κλείνω με ένα μη στρατευμένο στίχο του Θανάση Παπακωνσταντίνου προς τους συναδέλφους:

Αν μία κόρη έχετε κρατήστε την αθώα
Μπορεί ο γάτος να μη ‘ρθει μα θα’ρθουν άλλα ζώα
Κι αν είστε κάποιος άρχοντας και παρεξηγηθείτε
Στα όργανά μου μια χαρά χωράει να γραφτείτε

Αναφορές:
Μαρκαντωνάτος, Γ. Α. (2013). ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟΙ ΚΑΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΙ ΟΡΟΙ. Αθήνα, Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη Α.Ε.

Σ. ΓΚΙΚΑΣ, Δ. Δ., Ι. ΕΥΑΓΓΕΛΛΟΥ, Χ. ΡΩΜΑΣ (1997). ΛΕΞΙΚΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΩΝ ΟΡΩΝ. Αθήνα, Εκδόσεις Σαββάλας.